Auteur: M. Vegt, psychiater, Reinier de Graaf Gasthuis, Delft
Inleiding
U lijdt aan een manisch depressieve stoornis (MDS). U wilt op vakantie. Waar dient u dan rekening mee te houden? Het is bekend dat vakanties perioden zijn waarin er een wat grotere kans bestaat op het uitbreken van een manie of depressie bij patiënten met MDS. De redenen hiervan zijn dat vakanties naast plezier ook onrust en veranderingen met zich mee brengen. De vakantie regelen, het inpakken, de reis zelf en de vele nieuwe indrukken. Dat alles kan tot meer stress en spanning leiden.
Het is dus van belang om uw plannen van te voren door te spreken om het risico dat u tijdens uw vakantie ziek wordt zo klein mogelijk te maken.In gesprek met uw psychiater dienen een aantal aandachtspunten, die mede bepaald worden door uw vakantiebestemming, aan de orde te komen. Het is van belang dit voorbereidende gesprek met uw psychiater aan te gaan ook al hebt u al lange tijd geen manie of depressie doorgemaakt en bent u stabiel ingesteld op lithiumcarbonaat (o.a. Priadel en Camcolit), lithiumcitraat (Litarex), carbamazepine (o.a. Tegretol) of valproaat (o.a. Depakine).
Voorbereiding
Neem de tijd uw vakantie voor te bereiden. Informeer naar de voorzieningen op uw vakantieadres en de voedsel- en waterhygiëne in het land waar u naar toe reist. Controleer uw reisbescheiden en sluit een goede reisverzekering af die in geval van nood ook voorziet in een terugkeer naar huis (repatriëring) onder deskundige begeleiding. Naast een behandelverklaring (zie de bijlagen) waarin de dosering van uw medicatie genoemd wordt evenals de laatste bloedspiegel dient u een geneesmiddelenpaspoort mee te nemen dat u bij uw apotheek kunt afhalen. Hierop staat vermeld welke medicijnen u precies gebruikt en welke werkzame stoffen erin zitten. Dit is van belang omdat dezelfde middelen in het buitenland vaak anders genoemd worden. Lithiumcarbonaat wordt in Italië verkocht onder de naam Carbolithium, in Duitsland onder de naam Hypnorex Retard en in Engeland als Liskonum (zie een vollediger overzicht in de bijlage). Mocht u deze middelen in het buitenland moeten aanschaffen dan is de hoeveelheid van het werkzame middel (bijvoorbeeld lithium per tablet of capsule) van groot belang. De hoeveelheid wordt uitgedrukt in aantal millimolen/milligrammen (afgekort als mmol/ mg) per tablet en aan de hand hiervan moet de omrekening naar het aantal tabletten dat u van het onbekende middel moet gaan gebruiken, plaatsvinden.
Hierover dient telefonisch overleg met uw psychiater plaats te vinden. Het spreekt vanzelf dat u en uw partner/gezin goed op de hoogte dienen te zijn van de eerste verschijnselen van een manie of depressie. Begin van een manie is vaak: slapeloosheid, gejaagd worden, concentratieverlies, prikkelbaarheid, veel gaan praten, toenemend alcoholgebruik en veel plannen maken. Eerste verschijnselen van een depressie kunnen zijn: concentratieverlies, nergens zin in hebben, geen plezier aan dingen kunnen beleven, verminderde eetlust, toenemende lusteloosheid en slaapstoornissen. Wanneer uw reis u voert naar exotische bestemmingen in Zuid Amerika, Afrika of Azië zult u nogal eens vaccinaties moeten krijgen.
Van inentingen en/of het gebruik van malariamedicijnen is tot nu toe niet aangetoond dat zij een verstoring geven van de lithium, carbamazepine en/of valproaatspiegel. Een ‘heet hangijzer’ is de malariaprofylaxe met Lariam (mefloquine): voor veel gebieden (met ‘resistente vormen’ van malaria) een bijna ononkoombaar middel van preventie, dat echter op neurologisch en psychiatrisch gebied vrij berucht is vanwege bijwerkingen zoals psychotische en depressieve reacties. Indien u van eerdere gelegenheid weet, dat u er averechts op reageert: overleg (eventueel via uw psychiater) met een ervaren tropendeskundige arts (tropenmedische afdelingen o.a. in het AMC-Amsterdam, Radboud-Nijmegen en Havenziekenhuis-Rotterdam). Indien dergelijke ervaring ontbreekt, dan kan het verstandig zijn de ‘profylaxe-periode’ (meestal enkele dagen of een week) in Nederland (waarbij u het middel reeds inneemt) wat langer te nemen, zodat u zelf en uw psychiater kunnen nagaan hoe u erop reageert. Er is altijd een alternatief voor Lariam te bedenken in een gedegen overleg met een ervaren arts. Vergelijkbare strategie is ook mogelijk met andere medicatie, die u beslist nodig zou (kunnen) hebben op reis. Bij de Wereld Gezondheids Organisatie (WHO) in Geneve (Zwitserland) bestaat een databank.
Probeer in de nacht (of wat daar van over is) voor uw vertrek zo veel mogelijk en zo goed mogelijk te slapen ten einde uitgerust aan uw reis te beginnen. Denk niet: “eindelijk is mijn vakantie begonnen, ik kan nu eens lekker doorzakken en laat naar bed gaan want morgen ga ik toch op reis” !
Medicatie
Belangrijk punt om met uw psychiater te bespreken is uw medicatie. Het is raadzaam een dubbele hoeveelheid medicatie (lithium, Tegretol of Depakine) mee te nemen; dus tweemaal de hoeveelheid die u in een zelfde periode zou gebruiken, en die over uw koffer en handbagage of over de koffers van u en uw partner te verdelen voor het geval u één van beide kwijt raakt. Op reis wil dit nogal eens gebeuren. Ook dient u een noodpakketaan medicatie mee te nemen. Deze kan uit verschillende medicijnen bestaan, waarvan de volgende voorbeelden. Slaapmedicatie: dit om eventuele slaapontregelingen tijdens de reis of vakantie bijtijds op te kunnen vangen. Ontregeling van het slaap-waakritme kan leiden tot stemmingsontregelingen (manie of depressie). Een goed inslaapmiddel* is midazolam (Dormicum) 7.5 of 15 mg. Een goed in- en doorslaapmiddel* is lormetazepam (Loramet). Kalmeringsmiddelen: neem ook een geringe hoeveelheid oxazepam (Seresta), clorazepaat (Tranxène) of een ander u bekend middel mee.
Mocht u angstiger of onrustiger worden dan kunt u deze in een dosering, die vooraf met uw psychiater is besproken, innemen. Antipsychotica (neuroleptica): deze middelen dienen om een beginnende manie de kop in te drukken. Neem het middel mee, waar u goed op reageert! Dit kan zijn: Haloperidol (Haldol), cis-clopentixol (Cisordinol) of een ander neurolepticum. Maag-darmmedicijnen: misselijkheid, braken en diarree kunnen worden bestreden: Een middel tegen diarree is loperamide (Imodium). Vochtverlies wordt bestreden met ORS, een zout-glucose middel (Orisel). Tegen misselijkheid en braken helpt domperidon (Motilium). Pijnstillers: u kunt Paracetamol meenemen; dit middel geeft geen problemen in combinatie met lithium, Tegretol en/of Depakine.
Reis
Belangrijk is een planning te maken waarbij u voldoende ruimte neemt om op tijd op het vertrekpunt, vliegveld of station, aanwezig te zijn. Dit natuurlijk om de stress en spanning zo laag mogelijk te houden. Reizen gaat altijd gepaard met een zekere onrust. U arriveert op drukke vliegvelden, bus of treinstations. Dit zorgt voor vele vaak ook nieuwe indrukken, hetgeen kan bijdragen tot een gevoel van spanning. Wanneer u met bus of trein reist gaat het meestal om beperkte afstanden binnen Europa. Wanneer u binnen Europa vliegt kent de reis meestal een beperkte tijdsduur en passeert u geen tijdzones. Charters vertrekken echter nogal eens ’s nachts, hetgeen een verstoring van het slaapritme kan veroorzaken.
Wanneer u intercontinentaal vliegt krijgt u te maken met het passeren van zogenaamde tijdzones die de regelmaat van uw medicatie-inname en uw slaapritme kunnen verstoren (jetlag*), met als mogelijk gevolg een stemmingsontregeling. Het is belangrijk om met uw psychiater door te spreken, wanneer u door tijdzones vliegt, op welk tijdstip u uw medicatie zult innemen om een zo soepel mogelijke overgang naar het andere tijdgebied te maken. Ook hierbij is slaapmedicatie aangewezen, soms tijdens de vlucht en soms tijdens de eerste nachten van uw verblijf op uw bestemming. Wanneer u van oost naar west vliegt, bijvoorbeeld van Amsterdam naar Los Angeles, gaat u een zeer lange dag tegemoet. Het is dan van belang overdag niet al te veel te slapen zodat u de slaap als het ware opspaart voor de eerste nacht in Amerika. Wanneer u van het westen naar het oosten vliegt slaat u als het ware een nacht over en is het verstandig om tijdens de reis eventueel met slaapmedicatie (Dormicum) een aantal uren te slapen. U kunt in de dagen voor vertrek het slaap waakritme al aanpassen door dat te gaan verschuiven.
Op bestemming
Wanneer u binnen Europa naar subtropische gebieden reist, bijvoorbeeld het Middellandse Zeegebied zult u te maken krijgen met een hogere temperatuur (dat hoopt u natuurlijk) en afhankelijk van de locatie een hogere vochtigheidsgraad. Hierdoor zult u mogelijk meer gaan transpireren, hetgeen effect op de lithiumspiegel kan hebben. Wanneer u dat merkt is het van belang dat u naast vochtinname naar behoefte ook 1 à 2 kopjes bouillon per dag drinkt, dit om het zoutgehalte aan te vullen en de lithiumspiegel constant te houden. In zout bevindt zich natrium dat in de nier voor lithium uitgewisseld wordt. Dus lithium eruit en natrium weer naar binnen. Als u te weinig natrium in het lichaam heeft kan er te weinig lithium uitgescheiden worden, hetgeen kan leiden tot een verhoging van de lithiumspiegel. Als u niet zeker weet of op uw vakantiebestemming bouillonblokjes verkrijgbaar zijn is het verstandig deze van huis mee te nemen. Het is ook mogelijk om dubbelzoute drop te eten: het zout wat hierin zit wordt echter wat trager in het lichaam opgenomen.
De meest voorkomende klacht tijdens de reis in het buitenland is diarree (30% van de reizigers). Reizigersdiarree duurt zelden langer dan 4 tot 6 dagen. De oorzaken kunnen zeer divers zijn: plotselinge verandering van het soort voedsel, bacterie, virus en parasiet, die meestal via besmet voedsel of water het lichaam binnenkomen. De diarree is dan een natuurlijke reactie hierop en verdwijnt na enige dagen. Men moet dan ook terughoudend zijn met het innemen van stoppende medicijnen. Gelet dient vooral te worden op verschijnselen van uitdroging. Veel drinken is meestal voldoende. Wanneer klachten van misselijkheid en braken optreden dan kan de hoogte van uw lithium, carbamazepine of valproaatspiegel veranderen, deels omdat u het medicamentniet binnenhoudt, deels omdat dit slecht in het bloed wordt opgenomen. Ingewikkeld is dat misselijkheid, braken en diarree ook een uiting kunnen zijn van juist een te hoge lithiumspiegel.
Het is dus van belang dat wanneer u deze verschijnselen in ernstige mate ontwikkelt u een lithiumspiegel laat bepalen. Indien dit niet mogelijk is, is het verstandig bij braken of ernstige diarree uw lithium één of enkele dagen niet in te nemen om een vergiftiging te voorkomen (Zie de 10 hoofdregels bij lithium e.a. gebruik). Wanneer de spiegel te hoog blijkt zal de dosering aangepast moeten worden. Wanneer de spiegel goed is kunt u middelen innemen tegen misselijkheid en braken (Zie medicatie advies hierboven). Houd tijdens uw vakantieverblijf een aantal gedragsregels in het oog. Beperk u in alcoholgebruik en nachten doorzakken. Probeer voldoende nachtrust te krijgen en ook tijdens vakanties regelmaat in uw leven te behouden. Zorg dat u niet oververmoeid raakt of te weinig slaapt. Kunt u op de bestemming niet goed slapen neem dan een aantal nachten slaapmedicatie in zodat uw slaap waakritme zich weer herstelt.
Terugreis
Ook hier geldt weer: let erop dat u de tijd neemt om u voor te bereiden op de terugreis. Start op tijd met inpakken en maak een goede planning voor de nacht of dag dat u terug reist. Indien u intercontinentaal reist van west naar oost (bijvoorbeeld vanuit Amerika) is het verstandig om tijdens de terugreis eventueel met slaapmedicatie een aantal uren te slapen. Indien u van oost naar west reist probeer dan juist niet teveel te slapen om de slaap op te sparen. Over het algemeen is de terugreis vanuit een vakantie psychologisch gezien altijd wat moeilijker dan de heenreis om voor de hand liggende redenen. U hebt uw vakantie achter de rug en gaat weer terug naar de basis en naar uw werk. Voor de meeste mensen vormt dit een extra belasting.