Cognitieve stoornissen bij bipolaire stoornis

Auteur: Baer Arts | Datum: 30-08-06

Cognitieve stoornissen kunnen zich in alle fasen van de bipolaire stoornis voordoen en lijken een kenmerk van de genetische, biologische kwetsbaarheid voor deze aandoening (endofenotype).
De belangrijkste stoornissen zijn gevonden op het gebied van verbaal geheugen en uitvoerende controlefuncties.
Er zijn aanwijzingen dat deze stoornissen interfereren met het functioneren in het dagelijks leven, waarbij de rol van factoren als medicatie en subsyndromale stemmingsepisodes vooralsnog onduidelijk is.

Inleiding

Cognitieve stoornissen zijn mogelijk een kenmerk voor de biologische kwetsbaarheid voor de bipolaire stoornis; een zogenaamd endofenotype. Een endofenotype is een goed geoperationaliseerde indicator van processen, die medieren tussen genotype en (heterogeen) fenotype cq bipolaire spectrum. Kenmerken van een endofenotype zijn: erfelijkheid; associatie met de ziekte; onafhankelijk voorkomen van toestandsbeeld (depressie/manie), en co-segregatie met familiaire belasting 1. In dit kader is onderzoek naar (premorbide) cognitief functioneren bij (euthyme) bipolaire patienten en hun eerstegraads familieleden relevant.

Onderzoek bij bipolaire patienten

Er worden soms (lichte) cognitieve stoornissen in het premorbide functioneren van (latere) bipolaire patienten gevonden, met name op het gebied van uitvoerende controlefuncties 2. In tegenstelling tot schizofrenie zijn er geen aanwijzingen voor een premorbide verlaagde intelligentie bij bipolaire stoornis 3-5, maar wel voor premorbide verminderd visuospatieel redeneren 6 en vertraagde psychomotore- en taalontwikkeling 7, 8

Bij kinderen en adolescenten met een bipolaire stoornis zijn herhaaldelijk cognitieve stoornissen aangetoond, oa op het gebied van geheugen 9,sociale cognitie 10, en volgehouden aandacht en werkgeheugen 11-13. Cognitieve stoornissen lijken dus in het beginstadium van de bipolaire stoornis voor te kunnen komen.

Depressieve en manische episoden gaan gepaard met gelijkaardige cognitieve stoornissen op het gebied van aandacht, geheugen en uitvoerende controlefuncties 14-18. Hierbij is het onduidelijk in hoeverre de ernst van de episode en “mood congruent bias”een rol spelen 19, 20. Daarnaast komen cognitieve klachten/stoornissen vaak voor als prodromale en residuale verschijnselen 21.

Een recente kwantitatieve meta-analyse van de literatuur met betrekking tot cognitief functioneren bij euthyme bipolaire patienten laat grote effecten (>0.8 SD) zien op het gebied van verbaal leren/geheugen en uitvoerende controlefuncties, en middelgrote effecten (0.5-0.8 SD) op het gebied van aandacht en snelheid van informatieverwerking 22. Hierbij worden aanwijzingen gevonden dat factoren als aantal (manische) episodes en ziekteduur een negatieve relatie hebben met cognitief functioneren 23, maar dat cognitieve stoornissen al aanwezig lijken te zijn na de eerste episode 24.

Er is weinig tot geen systematisch onderzoek verricht naar de cognitieve effecten en/of bijwerkingen van medicatie. Hierbij is het feit dat polyfarmacie bij de behandeling van bipolaire patienten eerder regel dan uitzondering is een complicerende factor. Er zijn aanwijzingen voor (waarschijnlijk) kleine negatieve effecten op snelheid van informatieverwerking en geheugen, hetgeen met name voor lithium is aangetoond en onderzocht 25, 26.

Onderzoek bij eerstegraads familieleden

Cognitieve functies zijn waarschijnlijk voor een groot deel genetisch bepaald, waarbij met name (werk-) geheugen en uitvoerende controlefuncties voldoen aan de criteria voor een endofenotype 1. Bij eerstegraads familieleden worden op deze gebieden stoornissen geobjectiveerd, waarbij sprake is van kleinere effecten dan bij bipolaire patienten worden gevonden 23, 27. De mate van familiare belasting bepaalt, mede, de ernst van de gevonden cognitieve stoornissen 27.

Etiologie cognitieve stoornissen

In diverse onderzoeken worden relaties beschreven tussen cognitieve stoornissen bij bipolaire patiënten en genetische polymorfismen; oa met betrekking tot het COMT-gen 28 en het BDNF-gen 29. Dit vormt een verdere aanwijzing voor de genetische bepaaldheid van cognitieve functies- en stoornissen bij bipolaire patiënten.

Daarnaast zijn cognitieve stoornissen in verband gebracht met biologische “substraten”als endocriene afwijkingen, oa hypercortisolaemie 30, 31 en (subklinische) hypothyreoidie 32, 33, Herpes Simplex-infectie 34, 35 en hyperhomocysteinaemie 36.

Recent beeldvormend onderzoek (oa f-MRI) geeft aanwijzingen voor veranderde activatie-en doorbloedingspatronen tijdens cognitieve taken bij bipolaire patienten, met name in prefrontale en subcorticale gebieden 37-39.

Mogelijk is sprake van een dysregulatie cq afgenomen modulatie vanuit prefrontale gebieden op subcorticale en medio-temporale structuren, die ten grondslag ligt aan de emotionele en cognitieve problemen bij de bipolaire stoornis 40.

Cognitieve stoornissen en dagelijks functioneren

Er zijn aanwijzingen dat cognitieve stoornissen interfereren met het functioneren van bipolaire patienten in het dagelijks leven 41-44. Daarnaast kunnen (subjectieve) cognitieve klachten, die vaak worden toegeschreven aan medicatie 45, leiden tot therapie-ontrouw en interfereren met andere vormen van behandeling als psycho-educatie en cognitieve therapie.

In hoeverre cognitieve klachten / stoornissen daadwerkelijk interfereren met het dagelijks functioneren is in het individuele geval uiteraard afhankelijk van (sub-)syndromale stemmingsklachten, medicatie, “cognitive reserve”, stress, copingmechanismen etc. Longitudinaal, naturalistisch onderzoek, waarbij een cohort bipolaire patienten gedurende langere tijd wordt onderzocht op het gebied van stemming, cognitie, medicatie en functioneren in dagelijks leven, kan meer licht werpen op de complexe relatie tussen cognitief functioneren en bipolaire stoornis.

Terug naar boven

Referenties:

  1. Glahn DC, Bearden CE, Niendam TA, Escamilla MA. The feasibility of neuropsychological endophenotypes in the search for genes associated with bipolar affective disorder. Bipolar Disord. 2004;6:171-182.
  2. Meyer SE, Carlson GA, Wiggs EA, Martinez PE, Ronsaville DS, Klimes-Dougan B, Gold PW, Radke-Yarrow M. A prospective study of the association among impaired executive functioning, childhood attentional problems, and the development of bipolar disorder. Dev Psychopathol. 2004;16:461-476.
  3. Reichenberg A, Weiser M, Rabinowitz J, Caspi A, Schmeidler J, Mark M, Kaplan Z, Davidson M. A population-based cohort study of premorbid intellectual, language, and behavioral functioning in patients with schizophrenia, schizoaffective disorder, and nonpsychotic bipolar disorder. Am J Psychiatry. 2002;159:2027-2035.
  4. Zammit S, Allebeck P, David AS, Dalman C, Hemmingsson T, Lundberg I, Lewis G. A longitudinal study of premorbid IQ Score and risk of developing schizophrenia, bipolar disorder, severe depression, and other nonaffective psychoses. Arch Gen Psychiatry. 2004;61:354-360.
  5. Toulopoulou T, Quraishi S, McDonald C, Murray RM. The Maudsley Family Study: premorbid and current general intellectual function levels in familial bipolar I disorder and schizophrenia. J Clin Exp Neuropsychol. 2006;28:243-259.
  6. Tiihonen J, Haukka J, Henriksson M, Cannon M, Kieseppa T, Laaksonen I, Sinivuo J, Lonnqvist J. Premorbid intellectual functioning in bipolar disorder and schizophrenia: results from a cohort study of male conscripts. Am J Psychiatry. 2005;162:1904-1910.
  7. Sigurdsson E, Fombonne E, Sayal K, Checkley S. Neurodevelopmental antecedents of early-onset bipolar affective disorder. Br J Psychiatry. 1999;174:121-127.
  8. Jones PB, Tarrant CJ. Specificity of developmental precursors to schizophrenia and affective disorders. Schizophr Res. 1999;39:121-125; discussion 161.
  9. Glahn DC, Bearden, C.E., Caetano, S., Najt, P., Hunter, K., Pliszka, S.R., Olvera, R.L., Soares, J.C. Declarative memory impairment in pediatric bipolar disorder. Bipolar Disorders. 2005;7:546-554.
  10. McClure EB, Treland JE, Snow J, Schmajuk M, Dickstein DP, Towbin KE, Charney DS, Pine DS, Leibenluft E. Deficits in social cognition and response flexibility in pediatric bipolar disorder. Am J Psychiatry. 2005;162:1644-1651.
  11. Dickstein DP, Treland JE, Snow J, McClure EB, Mehta MS, Towbin KE, Pine DS, Leibenluft E. Neuropsychological performance in pediatric bipolar disorder. Biol Psychiatry. 2004;55:32-39.
  12. Doyle AE, Wilens TE, Kwon A, Seidman LJ, Faraone SV, Fried R, Swezey A, Snyder L, Biederman J. Neuropsychological functioning in youth with bipolar disorder. Biol Psychiatry. 2005;58:540-548.
  13. Pavuluri MN, Schenkel LS, Aryal S, Harral EM, Hill SK, Herbener ES, Sweeney JA. Neurocognitive function in unmedicated manic and medicated euthymic pediatric bipolar patients. Am J Psychiatry. 2006;163:286-293.
  14. Martinez-Aran A, Vieta E, Colom F, Reinares M, Benabarre A, Gasto C, Salamero M. Cognitive dysfunctions in bipolar disorder: evidence of neuropsychological disturbances. Psychother Psychosom. 2000;69:2-18.
  15. Murphy FC, Rubinsztein JS, Michael A, Rogers RD, Robbins TW, Paykel ES, Sahakian BJ. Decision-making cognition in mania and depression. Psychol Med. 2001;31:679-693.
  16. Bearden CE, Hoffman KM, Cannon TD. The neuropsychology and neuroanatomy of bipolar affective disorder: a critical review. Bipolar Disord. 2001;3:106-150; discussion 151-103.
  17. Quraishi S, Frangou S. Neuropsychology of bipolar disorder: a review. J Affect Disord. 2002;72:209-226.
  18. Savitz J, Solms M, Ramesar R. Neuropsychological dysfunction in bipolar affective disorder: a critical opinion. Bipolar Disord. 2005;7:216-235.
  19. Murphy FC, Sahakian BJ, Rubinsztein JS, Michael A, Rogers RD, Robbins TW, Paykel ES. Emotional bias and inhibitory control processes in mania and depression. Psychol Med. 1999;29:1307-1321.
  20. Rubinsztein JS, Michael A, Underwood BR, Tempest M, Sahakian BJ. Impaired cognition and decision-making in bipolar depression but no ‘affective bias’ evident. Psychol Med. 2006;36:629-639.
  21. Keitner GI, Solomon DA, Ryan CE, Miller IW, Mallinger A, Kupfer DJ, Frank E. Prodromal and residual symptoms in bipolar I disorder. Compr Psychiatry. 1996;37:362-367.
  22. Robinson LJ, Thompson JM, Gallagher P, Goswami U, Young AH, Ferrier IN, Moore PB. A meta-analysis of cognitive deficits in euthymic patients with bipolar disorder. J Affect Disord. 2006;93:105-115.
  23. Robinson LJ, Ferrier IN. Evolution of cognitive impairment in bipolar disorder: a systematic review of cross-sectional evidence. Bipolar Disord. 2006;8:103-116.
  24. Nehra R, Chakrabarti S, Pradhan BK, Khehra N. Comparison of cognitive functions between first- and multi-episode bipolar affective disorders. J Affect Disord. 2006;93:185-192.
  25. Pachet AK, Wisniewski AM. The effects of lithium on cognition: an updated review. Psychopharmacology (Berl). 2003;170:225-234.
  26. Goswami U, Sharma A, Khastigir U, Ferrier IN, Young AH, Gallagher P, Thompson JM, Moore PB. Neuropsychological dysfunction, soft neurological signs and social disability in euthymic patients with bipolar disorder. Br J Psychiatry. 2006;188:366-373.
  27. Christensen MV, Kyvik KO, Kessing LV. Cognitive function in unaffected twins discordant for affective disorder. Psychol Med. 2006;36:1119-1129.
  28. Bruder GE, Keilp JG, Xu H, Shikhman M, Schori E, Gorman JM, Gilliam TC. Catechol-O-methyltransferase (COMT) genotypes and working memory: associations with differing cognitive operations. Biol Psychiatry. 2005;58:901-907.
  29. Rybakowski JK, Borkowska A, Czerski PM, Skibinska M, Hauser J. Polymorphism of the brain-derived neurotrophic factor gene and performance on a cognitive prefrontal test in bipolar patients. Bipolar Disord. 2003;5:468-472.
  30. Young AH, Gallagher P, Watson S, Del-Estal D, Owen BM, Nicol Ferrier I. Improvements in neurocognitive function and mood following adjunctive treatment with mifepristone (RU-486) in bipolar disorder. Neuropsychopharmacology. 2004;29:1538-1545.
  31. Watson S, Thompson JM, Ritchie JC, Nicol Ferrier I, Young AH. Neuropsychological impairment in bipolar disorder: the relationship with glucocorticoid receptor function. Bipolar Disord. 2006;8:85-90.
  32. Monzani F, Del Guerra P, Caraccio N, Pruneti CA, Pucci E, Luisi M, Baschieri L. Subclinical hypothyroidism: neurobehavioral features and beneficial effect of L-thyroxine treatment. Clin Investig. 1993;71:367-371.
  33. Tremont G, Stern RA. Use of thyroid hormone to diminish the cognitive side effects of psychiatric treatment. Psychopharmacol Bull. 1997;33:273-280.
  34. Dickerson FB, Boronow JJ, Stallings C, Origoni AE, Cole S, Krivogorsky B, Yolken RH. Infection with herpes simplex virus type 1 is associated with cognitive deficits in bipolar disorder. Biol Psychiatry. 2004;55:588-593.
  35. Dickerson FB, Boronow JJ, Stallings C, Origoni AE, Cole S, Leister F, Krivogorsky B, Yolken RH. The catechol O-methyltransferase Val158Met polymorphism and herpes simplex virus type 1 infection are risk factors for cognitive impairment in bipolar disorder: additive gene-environmental effects in a complex human psychiatric disorder. Bipolar Disord. 2006;8:124-132.
  36. Osher Y, Sela BA, Levine J, Belmaker RH. Elevated homocysteine levels in euthymic bipolar disorder patients showing functional deterioration. Bipolar Disord. 2004;6:82-86.
  37. Strakowski SM, Delbello MP, Adler CM. The functional neuroanatomy of bipolar disorder: a review of neuroimaging findings. Mol Psychiatry. 2005;10:105-116.
  38. Brooks JO, 3rd, Wang PW, Strong C, Sachs N, Hoblyn JC, Fenn R, Ketter TA. Preliminary evidence of differential relations between prefrontal cortex metabolism and sustained attention in depressed adults with bipolar disorder and healthy controls. Bipolar Disord. 2006;8:248-254.
  39. Yurgelun-Todd DA, Ross, A.J. Functional magnetic resonance imaging studies in bipolar disorder. CNS Spectrums. 2006;11:287-297.
  40. Savitz JB, Solms M, Ramesar RS. Neurocognitive function as an endophenotype for genetic studies of bipolar affective disorder. Neuromolecular Med. 2005;7:275-286.
  41. Zarate CA, Jr., Tohen M, Land M, Cavanagh S. Functional impairment and cognition in bipolar disorder. Psychiatr Q. 2000;71:309-329.
  42. Dickerson FB, Boronow JJ, Stallings CR, Origoni AE, Cole S, Yolken RH. Association between cognitive functioning and employment status of persons with bipolar disorder. Psychiatr Serv. 2004;55:54-58.
  43. Martinez-Aran A, Vieta E, Colom F, Torrent C, Sanchez-Moreno J, Reinares M, Benabarre A, Goikolea JM, Brugue E, Daban C, Salamero M. Cognitive impairment in euthymic bipolar patients: implications for clinical and functional outcome. Bipolar Disord. 2004;6:224-232.
  44. Keck PE. Long-term management strategies to achieve optimal function in patients with bipolar disorder. J Clin Psychiatry. 2006;67 (suppl 9):19-24.
  45. Gitlin MJ, Cochran SD, Jamison KR. Maintenance lithium treatment: side effects and compliance. J Clin Psychiatry. 1989;50:127-131.

Terug naar boven