Bij de behandeling en preventie van stemmingsepisoden is er een toenemende belangstelling voor de psychologische aspecten van de stoornis en de psychotherapeutische behandelingen die daaruit voortvloeien. Hieronder worden drie recent verschenen boeken besproken. Het is een verkorte versie van een artikel dat in het Tijdschrift voor Psychiatrie verscheen.
The Bipolar Disorder Survival Guide. What you and your family need to know
Miklowitz, D.J.
The Guilford Press, New York 2002. 322 pagina’s, isbn 1 57230 525 8, $18,95
‘Filled with information and practical advice, this comprehensive guide offers straight talk that can help tackle many questions, take charge of your illness, and reclaim your life.’ Dit is een erg Amerikaans boek: een titel als een film, een omslag als een reclameboodschap, en van respectabele omvang. De auteur is psycholoog en bekend om zijn onderzoek en publicaties over de gezinsbehandeling bij bipolaire stoornissen. En de tekst is up-to-date en van hoog niveau. Hij bevat kaders met overzichten, rijtjes, formulieren en zelfinvullijsten, gevalsbeschrijvingen en delen van dialogen. Het boek heeft een uitgebreid register, en in de literatuurlijst van dertien pagina’s zijn ook een kleine tien (!) niet-Amerikaanse publicaties opgenomen, waaronder één van Honig e.a. (1997).
Het boek behandelt in achtereenvolgende hoofdstukken de diagnose en het beloop van de bipolaire stoornis, oorzaken en behandelingen, en ‘self-management’. Het boek leest gemakkelijk en de taal is aansprekend, zonder versimpelend te worden. De diagnose wordt niet alleen in DSMIV- termen gepresenteerd, maar het diagnostische proces wordt ook toegelicht. De consequenties en acceptatie van de diagnose worden besproken in een hoofdstuk dat de titel draagt: ‘Is it an illness or is it me?’. Bij de bespreking van het stress-kwetsbaarheidsmodel komen veelgestelde vragen over erfelijkheid en kinderen krijgen aan de orde. Bij de behandeling worden zowel medicatie als psychotherapie besproken. De farmacotherapie is conform de Nederlandse situatie, en veelgebruikte argumenten voor non-compliance worden op plezierige toon besproken. De hoofdstukken over omgaan met de ziekte zijn zeer praktisch opgezet, met onder meer voorbeelden van noodplannen en aandacht voor de situatie in het gezin en op het werk.
Het voordeel van dit soort boeken is dat er een grote samenhang is tussen de verschillende onderdelen. Een nadeel kan zijn dat deze samenhang soms groter is dan de wetenschappelijke stand van zaken rechtvaardigt. De balans is hier goed gevonden, en dat maakt het ook voor behandelaars lezenswaardig. Dat het in het Engels geschreven is, zal het voor een deel van de Nederlandse doelgroep onbruikbaar maken. Dat geldt in het bijzonder voor de formulieren die in de tekst opgenomen zijn om voor eigen gebruik te kopiëren, en de instanties en websites waarnaar in een addendum verwezen wordt. Als de taal geen probleem vormt, kan het boek aan patiënten en hun familieleden worden aangeraden. Daarnaast is het bruikbaar voor behandelaars die psycho-educatiebijeenkomsten verzorgen of die gewoon hun arsenaal aan intelligente antwoorden op veelgestelde vragen willen vergroten.
Literatuur:
Honig, A., Hofman, A., Rozendaal, N., e.a. (1997). Psycho-education in bipolar disorder: effect on expressed emotion. Psychiatry Research, 72, 17-22.
R.W. Kupka
Hulpgids bipolaire stoornis. Alles wat jij en je omgeving moeten weten over manisch-depressiviteit
Miklowitz, D.J.
Uitgeverij Nieuwezijds, Amsterdam 2004 339 pagina’s, isbn 90 5712 181 6, € 34,95
Het duurt gemiddeld acht jaar alvorens de diagnose bipolaire stoornis wordt gesteld. In deze periode varieert meestal niet alleen de stemming, maar ook de visie van de patiënt en zijn of haar systeem betreffende de oorzaken van deze aandoening, met alle consequenties van dien: te veel mensen denken nog altijd ten onrechte dat een geestelijke stoornis in verband staat met een ‘foute persoonlijke keuze’.
Dit boek is vooral bedoeld voor patiënten en mensen in hun directe omgeving, familie, vrienden, collega’s, maar ook verwijzers en therapeuten. De primaire doelstelling van het boek is duidelijkheid geven over de aard van de aandoening, de kwetsbaarheid voor stressoren, de relevante omgevingsfactoren en de therapeutische mogelijkheden en onmogelijkheden.
Het boek bestaat uit drie delen:
Deel I beschrijft het gedrag dat tot het bipolaire spectrum wordt gerekend en ook wat van het diagnostisch proces verwacht kan worden.
Deel II geeft een overzicht van de oorzaken en behandelingen. Er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de relevante medicijnen: stemmingsstabilisatoren, antidepressiva, antipsychotische middelen en nieuwe niet-traditionele middelen. Ook wordt de rol van psychotherapie besproken. In het laatste gedeelte van dit hoofdstuk komen de aanvaarding van de stoornis en de consequenties van het regelmatig en langdurig innemen van medicatie, met de vele emotionele en praktische problemen, ruim aan bod.
Deel III bespreekt de mogelijkheden om de stoornis zelf te reguleren: strategieën om de escalatie naar een manische toestand te beteugelen en de wijze waarop een depressie onderkend en gehanteerd kan worden. Afzonderlijke hoofdstukken worden besteed aan het omgaan met suïcidale gedachten en gevoelens, en aan effectieve aanpassingen binnen het werk en het gezin. Het boek is helder en duidelijk geschreven. Al met al wordt veel waardevolle informatie goed toegankelijk samengebracht in een bruikbare hulpgids.
J.J.M. van Hoof
Psychologie en psychotherapie van de bipolaire stoornis: drie boeken
Bij de behandeling en preventie van stemmingsepisoden is er een toenemende belangstelling voor de psychologische aspecten van de stoornis en de psychotherapeutische behandelingen die daaruit voortvloeien. Hieronder worden drie recent verschenen boeken besproken. Het is een verkorte versie van een artikel dat in het Tijdschrift voor Psychiatrie verscheen (2006;48(12):915-20): Pubmed link.
Psychological Treatment of Bipolar Disorder
Johnson, S.L., & Leahy, R.L. Guilford Publications, New York 2005. 340 pagina’s, ISBN 1 59385 230 4, £25
In Psychological treatment of bipolar disorder komen de verschillende psychologische modellen voor het ontstaan van bipolaire stemmingsepisoden aan bod. Bij alle modellen wordt een neurobiologische c.q. genetische kwetsbaarheid verondersteld.
In het hoofdstuk Psychosocial predictors of symptoms wordt geopperd dat psychologische en sociale factoren vooral van invloed zijn op de ernst en het beloop van de symptomen bij kwetsbare personen, en daardoor mede bijdragen aan de grote heterogeniteit van de stoornis. Voorspellers van een ongunstig beloop zijn bijvoorbeeld gezinsinteracties die worden gekenmerkt door een hoge mate van Expressed Emotion (EE), een gebrek aan sociale steun, negatieve life events en dan met name verlies, en onaangepaste persoonlijkheidstrekken. Daarbij dient zich al snel de vraag aan in hoeverre deze verschijnselen mede het gevolg zijn van de stoornis.
Specifieke voorspellende factoren van de bipolaire depressie lijken vergelijkbaar met de unipolaire depressie: negatieve life events, gebrek aan sociale steun, neuroticisme, lage zelfwaardering en een negatieve cognitieve stijl. Het is in dit kader dus vooral interessant welke psychosociale factoren het uitbreken van een manie voorspellen. Het lijkt hierbij te gaan om slaapdeprivatie (veroorzaakt door life events die het circadiane ritme verstoren), en een toename van doelgerichte activiteit gepaard gaande met een excessieve stimulatie van het behavioral activation system (BAS) dat bij bipolaire patiënten overgevoelig reageert.
Naast de psychologische modellen wordt uiteraard uitgebreid aandacht besteed aan de psychotherapie. Momenteel zijn er een vijftal vormen van psychotherapie die specifiek voor de bipolaire stoornis werden ontwikkeld: groeps-psychoeducatie, gezinstherapie (family focused treatment), cognitieve gedragstherapie, het hier minder bekende Life Goals Program en de interpersoonlijke en sociale ritme therapie (IPSRT).
A Clinician’s Guide to Interpersonal and Social Rhythm Therapy.
Frank, E. Treating Bipolar Disorder. Guilford Publications, New York 2005. 212 pagina’s, ISBN 1 59385 204 5, £35
In Treating Bipolar Disorder: A Clinician’s guide to Interpersonal and Social Rythm Therapy beschrijft Ellen Frank een psychotherapie die de voor behandeling van depressie al langer bestaande interpersoonlijke therapie (IPT) combineert met stabilisatie van het sociale ritme (IPSRT). De behandeling is gebaseerd op het theoretische uitgangspunt dat een verstoring in het circadiane (24-uurs) ritme een sleutelrol speelt bij de bipolaire stoornis.
Verondersteld wordt dat naast fysische zeitgebers (zoals het opkomen en ondergaan van de zon) ook sociale zeitgebers (zoals het tijdstip van opstaan, werk en maaltijden) bepalend zijn voor het circadiane ritme van een persoon. Stressvolle gebeurtenissen of interpersoonlijke problemen geven verschuivingen in sociale routines, wat leidt tot verstoring van het circadiane ritme en bij een persoon met een bipolaire stoornis kan resulteren in een manische of depressieve episode.
De drie belangrijkste elementen in de therapie zijn psycho-educatie, de reductie van interpersoonlijke stressfactoren en de stabilisatie van de sociale ritmen van de patiënt. De behandeling heeft drie fasen. In de startfase wordt psychoeducatie gegeven en wordt onderzocht in hoeverre verstoringen in sociale routine of interpersoonlijke problemen zijn geassocieerd met stemmingsepisoden. Vervolgens wordt een inventarisatie gemaakt van probleemgebieden en wordt het focus gekozen voor behandeling: rouwverwerking van een onverwerkt verlies (en altijd het verlies van ‘het gezonde zelf’); rolverandering; interpersoonlijk conflict; of interpersoonlijke beperking. De sociale routines van de patiënt worden beschreven met behulp van de Social Rythm Metric, een zelfrapportagelijst waarop 17 zeitgebers worden bijgehouden. In de middenfase van de behandeling wordt meer nadruk gelegd op het reguleren van de bestaande sociale routines en worden interventies uitgevoerd binnen het geselecteerde interpersoonlijke probleemgebied. De onderhoudsfase kan jaren duren en is gericht op het handhaven van regelmaat in sociale routines en het optimaliseren van interpersoonlijke relaties.
The Bipolar Workbook. Tools for Controlling Your Mood Swings.
Basco, M.R. Guilford Publications, New York 2005. 252 pagina’s, ISBN 1 59385 162 6, $18,95
The Bipolar Workbook biedt de patiënt met een bipolaire stoornis manieren om vroege symptomen te herkennen, de verleiding van de manie te weerstaan, en aan de verlamming van de depressie te ontsnappen. Het hanteert de uitgangspunten van de cognitieve therapie. In vier stappen (see it coming; take precautions; reduce your symptoms; check your progress) leert de patiënt meer greep te krijgen op zijn stemmingen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van Life Charting, ook in Nederland inmiddels ingeburgerd, en persoonlijke lijsten van karakteristieke symptomen, gedachten en gedragingen.
Het gaat daarnaast over uiteenlopende zaken als omgaan met gewichtstoename, slaapgewoonten, activiteitenplanning, medicatie, en een in het kader van ontkenning veelgestelde vraag als: couldn’t the diagnosis of bipolar disorder be wrong? Het boek is echt uit de praktijk geschreven, en voor Engelstaligen beslist de moeite waard. Het is echter te betwijfelen of het iets toevoegt aan reeds vertaalde zelfhulpboeken als dat van Jan Scott (2003), ook gebaseerd op cognitieve therapie, en David Miklowitz (2004), dat uitgaat van de gezinstherapie.
Conclusie
Pillen en praten gaat ook bij de patiënt met een bipolaire stoornis natuurlijk verder dan praten over pillen. Dat dit heel systematisch kan bewijzen psychotherapievormen en hun zelfhulp-varianten waarvan we hierboven enkelen hebben besproken. Alle zijn primair stoornis-gericht, maar door het grote belang dat wordt gehecht aan de impact van stress in het persoonlijk leven, zijn zij tegelijkertijd probleem-georiënteerd, en richten zich op de wijze waarop deze persoon zich probeert aan te passen. Ingrediënten van al deze concepten en behandelingen zijn goed in te passen in de alledaagse eclectische praktijk.